Kaya mezarları yer üstü ve yer altı (zemin altı) kaya mezarları olarak iki ana gruba ayrılmaktadır. Kaya mezarları ilk baktığınızda birbirlerine benzerlik göstersede biraz ayrıntılı incelendiğinde, bunların farklı özelliklerinin olduğu fark ederiz. Açılan bazı mezar planlarının kabaca tek odalılar ve çok odalılar olarak sınıflandırırız.
Defineci arkadaşların kaya mezar çeşitleri dediğimizde ilk önce plan anlayışları, boyutları, oda sayısı, kapıları ve iç donanımları aklınıza gelmelidir.
Çok Odalı Kaya Mezarları:
Ön girişte büyük bir kapıdan geçildikten sonra geniş bir ana oda ve bu odadan daha küçük kapılarla geçilen yan oda veya odalardan oluşur. Diğerlerine göre daha büyük olan ana odanın mimari yapısı ve işçiliği daha düzgün olup, yan odalar bir çoğunda gelişi güzel yapılmıştır. Çok odalı kaya mezarları, boyutları bakımından ilgi çekicidirler. Kapıları rahatlıkla girilebilecek genişlik ve yüksekliktedir. En sık rastladığımız kapı genişlik ölçüleri 0.70 ile 1.80 metredir. yüksekliği ise 1.10 ile 3 metre civarlarındadadır. Ana odalar törensel uygulamalara hizmet edecek boyutlarda yapılmıştır. Yan odalar ana salondan daha küçüktür; ortalama üçte biri ölçülerine yakın denilebilir. Bu mezarlara kral, yönetici ve aile bireyleri gömülmüştür.
Normalden daha küçük olanlar ise gelir seviyeleri yüksek olan keimselerdir. Arka odalarda iskelet ve ölü hediyelerinin depolandığı bölümler bulunabilir. Bu tüp çok odalılara giden bir patika yol mutlaka vardır. Kayalık alana yapılmış sade bir patika yol sizi kaya mezara götürebilir. Yada ana kaya üzerinde merdiven ve benzer yol izleri varsa burada mutlak suretle kaya mezarı vardır. bu yolun bitimi direk kapıya yada girişe kadar devam eder.
Tek Odalı Kaya Mezarları:
Tek odalılarda genel plan, ana kaya yüzeyine açılmış bir giriş, küçük bir kapı açıklığı ve arkasındaki tek odadan oluşur. Kapı oda seviyesinden bir hayli yüksekte olur. Mezarların çoğunda arka duvar ile yan duvarına yapılan yüksek sekiler (ölü yatağı) bulunur. Bu tip ana kayada bulunan tek odalıların dışarıda bir sunağı vardır. Bu sunak yani oyma bulunduğu kayanın üzerinde yada yakın biyerde olur. bir mezar yada girişi bulunmadan önce mezarın kutsandığı alan mutlaka bulunmalıdır. Kutsama alanını bulduktan sonra oradaki küçük patika yol yada kolay yürünebilir bir alan sizi mezara götürebilir.
Bazı kaya mezarları ise odasız şekilde tasarlanmıştır. uygun kaya ölü sığabilecek kadar oyulup, ölü yerleştirildikten sonra üzeri kapak ile kapatılır. Girişi yandan yapılan kaya mezarlarında ise kapı yapılır. Bunların yan duvarlarındaki oymalar ise ölü hediyelerinin koyulduğu yerlerdir. Zemin altı kaya mezarların girişi genelde güney doğu tarafındadır,Giriş her ne kadar güney doğu desekte kaya yapısının imkan verdiği şekilde yapılanlarda vardır. Neredeyse tüm kaya mezarların mezar işareti olduğu gibi mezarlarına ölü hediyeleride konulmuştur. Kaya mezarı tipleri mezarı yaptıranın ait olduğu sosyal statüye, ekonomik güce ve dönemin gelenek göreneklerine göre çeşitlilik gösterir.
Kalıcı ve hazır yapı olarak görünen kayalar kaya mezar için seçilir, Kaya mezarları ölü evi olarakta bilinir.
Bazı kaya mezarlar yüzeyde birbirine yakın mesafede, ancak dağınık biçimde yer alır. Bu da belirli bir plana uyulmadan kaya yapısının imkan verdiği şekilde mezar yapısı için tercih edildiğini Definecilerin bilmesi gerekir. Bu mezarlara ulaşımı sağlayan herhangi bir yol kalıntısı yoktur. yukarıda belirttiğimiz gibi yol kalıntısı olan mezarlar çok odalı kaya mezarlardır yada statü çok yüksek olan kimseler için yapılan kaya mezarlardır.
Açtığınız bir kaya mezarın tek oda yada çok odalı olduğunu anlamanız için. ilk bakacağınız bu mezara gelen bir yol kalıntısı varmıdır, mezarın kapı olmalı ve kapı için mil yapatları olmalıdır. Çok odalılar sürekli kullanıldığı için bir kapısının olması gerekliliğinden girişlerde kapı için mil yataklarının bulunması, silmelerin yapılması Bunun dışında istisnayı durumların görüldüğü diğer özellikler ise iç duvarlarındaki niş açıkları, oda tabanında sunak olması gibi belirtiler olmalıdır. bu şekilde çok odalı olduğunu anlar diğer odalardaki defineye ulaşabilirsiniz.
Kaya Mezar Giriş Yönleri
Yaptığımız araştırmalar neticesinde çoğu kaya mezarlarında belli bir yön kaygısının olmadığı tespit ettik. Kaya mezarlarda yön olarak kayanın konumu dikkate alınmış en uygun giriş yönü verişmiştir.
Örnek açılan 28 kaya mezarından 13 tanesinin ana yönler olan güney, doğu ve kuzey cepheli olduklar tespit edilmiştir. Bu 13 kaya mezarından 9’u ise güney yönlü kaya bloku üzerine açılmır. Bu yöndeki fazlal bölgenin jeolojik yapılanması ile de açıklamak mümkündür. Erken jeolojik zamanlarda dağların daha çok gün ışığına maruz kalan taraflarındaki aşınmalar, doğal olarak diğer taraflarına göre fazla olacaktır.
Yine de genel olarak baktığımızda güneybatı yönü 3 örnekle, kuzeydoğu, güneydoğu, kuzeybatı ve güney-güneybatı yönleri ise 2’ er örnekle temsil edilmektedir. Tekil örnekler şeklinde ise batı -güneybatı, güneydoğu, doğu-güneydoğu, doğu-kuzeydoğu, kuzey-kuzeydoğu ve batı -güneybatı yönleri görülür.
Rakamlara baktığımızda 9 kaya mezar ile temsil edilen güney yönün, mezar sahibinin isteği doğrultusunda değil kayanın doğal görünümü göz önüne alınarak yapıldığı anlaşılmıştır. Eğer kaya her yöne uygun ise doğu-güneydoğu, güneydoğu, kuzey ve güney yönlerinin yaygın olarak tercih edildiği görülmüştür. tercihe kaldığında güneybatı , kuzeydoğu ve doğu-kuzeydoğu yönlerinin hiç de revaç görmediği anlaşılmıştır.
Cephe Düzenlemesi ve Tipoloji
Anlatmaya çalıştığımız kaya mezarları cephelerindeki en belirgin özelliklerine göre 4 tipolojide değerlendirmek mümkündür;
Tapınak cepheli olanlar
Tonoz cepheli olanlar
Yalın cepheli olanlar
Kabartmal /Süslemeli cepheliler
Sahte Oda Mezarlar
Etrafı taşlarla çevrilen boş odaların anlamı, kişi uzak yerlerde öldüğü ve cesedine ulaşılamadığı için mezar boş bırakılmıştır. boş oda diye tabir ettiğimiz odaların çoğu aslında mezardır sadece ceset uzak coğrafyalarda olduğu için getirilememiş yada kayıp olmuştur.
Ölü Hediyeleri
Basit toprak mezar eşyaları arasında en çok bulunanlar, Başı doğuya bakan ve başının altında yastık görevi gören düz bir taş olan iskeletin ayak ucunda tek kulplu, ayaklı, kırmızı astarlı, deve tüyü hamur renkli kase, gaga ağızlı testi, ağız kısmından kulplu testi, koyu kırmızımsı-kahve rengi yüzeye sahip pişirilmiş testi ve burma kulba, boyun kısmında yatay hatlar halinde kabartma bezemesi, siyah renkli tankard, ağız bandı, göz bandı, göz yaşı şişesi, heykel, kap kacak ölü armağanı olarak en çok kullanılanlardır.